Hipnotyzująca. Wciągająca do swojego mrocznego, brutalnego i zarazem baśniowego świata, gdzie dominującą barwą jest szarość. Opowieść zaczyna się na przełomie wieków XIX i XX, gdzieś w małej wiosce na wschodzie Europy; w miejscu gdzie ciągle żywe są wierzenia i gusła, pozwalające formować rzeczywistość, wodzić się o jej kształt z różnymi bytami.

W takim miejscu wychowuje się Ilana, dziewczynka, która nie ma pojęcia, że gdzieś tam, za górami, za lasami, istnieje inny świat. Dowiaduje się o tym w dość dramatycznych okolicznościach, wpisujących się w zastany porządek świata. Zaczyna marzyć o wyrwaniu się z wioski, o uniezależnieniu się od matki, o nowym, innym losie dla siebie, niż ten napisany już po wielokroć w kronice kobiet z jej rodu. Ucieka więc i wierzy, że zrywa z taką przeszłością:
"Babcia zawsze szła pierwsza, a matka za nią, stawiając stopy w śladach odciśniętych w śniegu przez babcię. Kiedy im towarzyszyłam, szłam za matką, wstępując w ślady, które wydeptała babcia, a pogłębiła matka".

Budnitz rozpisała tę kobiecą sagę na 4 głosy: Ilany, Sashie, Mary i Nomi. Poznajemy okruchy rzeczywistości z kilku punktów widzenia: każda z kobiet dzieli się swoją wersją wydarzeń, czasami wzajemnie się wykluczajacą. Ale ziarenko prawdy tkwi w każdej z tych opowieści.

Mężczyźni u Budnitz są tylko aktorami drugiego planu. Determinują co prawda życie bohaterek, ale pojawiają się na scenie, by za moment z niej zniknąć. Niewiele wiemy także o tych, którzy zostali z Ilaną czy Sashie nieco dłużej. Bo najważniejsze są kobiety. Kobiety, poszukujące mężczyzny, kobiety porzucone przez mężczyznę, kobiety cierpiące przez mężczynę. Kobieta i mężczyzna. Niby zawsze razem, ale wciąż osobno, bez względu na konfigurację.

Budnitz w któryms z wywiadów powiedziała, że "Gdybym ci kiedyś powiedziała" jest kobiecą odpowiedzią na "Sto lat samotności" Marqueza. Coś w tym jest. I podoba mi się odwaga autorki, podejmujacej dyskurs z legendarną rodziną Buendiów. Czyta się to świetnie, ma mnóstwo różnorodnych smaków i smaczków, choć część środkowa, wg mnie była trochę słabsza, niż fantastyczny początek i mroczny koniec.
Ale podobała mi się ta opowieść o ucieczce przed tym, na co skazuje nas natura, społeczeństwo i tradycja. Czy taka walka ma sens? Czy coś zmieni? Gdybym Ci tylko powiedziała...